Zażyłe stosunki najważniejszych dostojników Watykanu z żydowskimi duchownymi

Bez tej przyjaźni nie byłoby jednego z najbardziej przełomowych dokumentów Soboru Watykańskiego II "Nostra Aetate" ("W naszej epoce"), który był początkiem kopernikańskiego przewrotu w nauczaniu o narodzie żydowskim w Kościele. Jak ujął to rabin Gary Bretton-Granatoor z Antidefamation League (Ligi Przeciw Zniesławianiu), dokument "wytworzył atmosferę potrzebną do pojednania". Usunął podejrzliwość i wrogość, które cechowały kontakty Kościoła z Żydami. "Umożliwił zrozumienie i dzielenie się tym, co jest wspólne" - dodał Granatoor.

Na początku swojego pontyfikatu papież Jan XXIII często spotykał się z żydowskim historykiem Jules?em Isaakiem, który stracił swoją żonę i córkę w czasie Holokaustu. Rozmawiali na tematy dotyczące eksterminacji Żydów i szkodliwości niektórych elementów nauki katolickiej. Jak opisuje historyk Gary Spruch, pewnego razu Isaac, żegnając się z papieżem, zapytał: "Czy mogę wychodzić z nadzieją?". Papież Jan XXIII miał odpowiedzieć: "Ma pan prawo do czegoś więcej niż tylko nadzieja". Właśnie Isaac był jednym z tych Żydów, którzy pomogli nadać kształt jednemu z najważniejszych dokumentów Vaticanum II.

Napisał go inny przyjaciel Żydów, niemiecki kardynał Augustine Bea. Dostojnik w czasie okupacji hitlerowskiej pomagał Żydom znaleźć schronienie w Watykanie. Miał jednak świadomość, jak później wspominał, że nie mogą się czuć dobrze w Kościele. I już wtedy postanowił, że musi coś zrobić, by to nastawienie zmienić. Możliwość pojawiła się dopiero dwadzieścia lat po wojnie, gdy został poproszony przez papieża Jana XXIII o przewodniczenie pracami Soboru ws. stosunków katolików z żydami.

Kardynał przede wszystkim chciał, by Kościół przestał nauczać, że wszyscy Żydzi są odpowiedzialni za zabicie Jezusa Chrystusa. Na spotkaniu z American Jewish Committee w marcu 1963 r. w New York Plaza Hotel w Nowym Jorku zapewnił, że "zmiana tego nauczania jest celem jego sekretariatu". Zaprosili go tam dwaj przyjaciele, rabin Abraham Joshua Heschel i rabin Marc Tanenbaum.

Heschel wręczył kardynałowi opracowanie pt. "Obraz Żyda w nauce Kościoła katolickiego". Oparta była niemal w całości na ustaleniach siostry Rosy Thering z zakonu dominikanek, która niemal całe życie poświęciła nauce o Holokauście i pracy na rzecz poprawy stosunków chrześcijan i żydów.

Heschel poprosił Watykan, aby Kościół "potępił i odrzucił tych, którzy twierdzą, że Żydzi jako wszyscy ludzie" ponoszą odpowiedzialność za ukrzyżowanie. Rabin zaproponował, by Kościół nie podejmował prób nawracania Żydów i zaakceptował "Żydów jako Żydów", "ich lojalność wobec Tory" i "najwyższą cenę cierpienia i męczeństwa", jaką Żydzi zapłacili za "zachowanie Przymierza i dziedzictwa życia w wierze i świętości".

"Autentyczna miłość" - napisał Heschel - "domaga się, żeby zaakceptować, że Żydzi pozostaną Żydami". Ponadto rabin poprosił, żeby Kościół ustanowił stałą komisję do walki z uprzedzeniami wobec Żydów i monitorowania kontaktów z nimi. Kardynał odpowiedział słowami, których Heshel nigdy nie zapomniał: "Sumienie wyklucza i odrzuca anarchię i potwierdza zobowiązania wobec drugiego człowieka". Wielokrotnie wyraził potrzebę budowania "jedności". Każdy człowiek, podkreślał kardynał Bea, "może rozwijać się w społeczeństwie, jeśli może dawać i otrzymywać od innych".

Deklaracja "Nostra Aetate" od początku ostro potępiała antysemityzm: "Kościół, który potępia wszelkie prześladowania przeciw jakimkolwiek ludziom zwrócone, pomnąc na wspólne z Żydami dziedzictwo, opłakuje - nie z pobudek politycznych, ale pod wpływem religijnej miłości ewangelicznej - akty nienawiści, prześladowania, przejawy antysemityzmu, które kiedykolwiek i przez kogokolwiek kierowane były przeciw Żydom".

Nie wszyscy członkowie Soboru byli z tego zadowoleni. Arabscy przywódcy religijni zaprotestowali. Grupy, które ich popierały, rozdawały antysemicką literaturę. A oliwy do ognia stało się oświadczenie egipskiego prezydenta Gamala Abdula Nasera, który twierdził, że "syjoniści z całego świata" przechwycili kontrolę nad obradami Soboru. Dla Arabów nie do pomyślenia był jakikolwiek akt poparcia dla państwa Izrael, z którego istnieniem trudno było im się pogodzić.

Choć Jan XXIII niespodziewanie zmarł w trakcie obrad Soboru, jego przeciwnikom nie udało się doprowadzić do wymazania przełomowych sformułowań dokumentu soborowego. Nowy papież Paweł VI nie pozostawił wątpliwości, że także jego zamiarem jest, by Kościół przestał swoją nauką de facto podsycać antysemityzm. We wrześniu papież przyjął na prywatnej audiencji rabina Joshua Heschela. Rok później w październiku 1965 r. ogłosił uroczyście deklarację Soboru Watykańskiego II o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich "Nostra Aetate".

Dokument, tak jak prosił Heschel, potępia antysemityzm: "Nie należy przedstawiać Żydów jako odrzuconych ani jako przeklętych przez Boga, rzekomo na podstawie Pisma Świętego". A także: "Kościół (...) potępia (...) - akty nienawiści, prześladowania, przejawy antysemityzmu, które kiedykolwiek i przez kogokolwiek kierowane były przeciw Żydom".

Ponadto wyraźnie podkreśla, że Żydzi nie są odpowiedzialni za śmierć Chrystusa: "To, co popełniono podczas Jego męki, nie może być przypisane ani wszystkim bez różnicy Żydom wówczas żyjącym, ani Żydom dzisiejszym". Deklaracja dała początek aktom skruchy, z których ostatnim było bezprecedensowe wyznanie grzechów Kościoła przez papieża wielkiego Jana Pawła II 13 marca 2000 r.