Półtrzecia, czyli właściwie ile?

W "Niebie w płomieniach" Jana Parandowskiego znaleźć można archaicznie już dziś brzmiące dopełniacze liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego: "Spoza sztachet, objętych skrętami nasturcyj, Teofil patrzył w ten zdumiewający wszechświat", "Jeszcze nie odrobiłem lekcyj", "Widział niebo jak sieć kolei o niezliczonej ilości stacyj".

Jest w książce także zdanie "Idą do małej restauracyjki" - ze zdrobnieniem restauracyjka, które strukturalnie odpowiada postaciom nasturcyjka, lekcyjka, stacyjka. W nich wszystkich zachowało się pierwotne "y", które kiedyś tkwiło również w formach podstawowych: restauracyja, nasturcyja, lekcyja. Odpowiedniości gramatyczne typu restauracyja - restauracyj, nasturcyja - nasturcyj, lekcyja - lekcyj były więc tak oczywiste jak w parach kobieta - kobiet, żona - żon, szafa - szaf itp. Dlaczego w takim razie odeszły w przeszłość, powodując w efekcie brzmieniowe zlanie się d-pełniaczy singularnych i pluralnych: jednej nasturcji - kilku nasturcji, jednej lekcji - kilku lekcji, jednej stacji - kilku stacji?

Nie doszłoby do takiej fleksyjnej homonimii, gdyby w rzeczownikach z wygłosowym "-yja" akcent padał na sylabę z "y". Jednak miejscem przycisku była zgłoska trzecia od końca: nas-TUR-cy-ja, LEK-cy-ja, STA-cy-ja, a wtedy - w zgodzie z ogólną tendencją fonetyczną - "y" z sylaby następnej musiało być słabiej artykułowane, aż doszło do jego zupełnego zaniku. Utrwaliły się brzmienia bez "y", czyli nasturcja, lekcja, stacja, a dopełniacze liczby mnogiej typu nasturcyj, lekcyj, stacyj straciły swe uzasadnienie morfologiczne. Tak doszło do ostatecznego zrównania się postaci dopełniacza w liczbie pojedynczej i mnogiej: nasturcji (jednej i wielu), lekcji (jednej i wielu) itd.

W "Niebie w płomieniach" jest jeszcze i takie zdanie: "Opuścił półtrzecia pieśni, jakby już nie mógł doczekać się powrotu Telemacha". W nim z kolei zachował się liczebnikowy archaizm półtrzecia - znaczący tyle, co "dwa i pół". Należał on do serii półczwarta - "trzy i pół", półpiąta - "cztery i pół" itd. Nie ma już jej w naszym języku, a jedynym wyjątkiem jest forma półwtora, uproszczona fonetycznie do postaci półtora, znaczącej, jak wiadomo, "jeden i pół".

A skoro o niej mowa... Przed chwilą powiedział ktoś w radiu: "To będzie kosztować półtorej miliona euro". Euro jest słowem rodzaju nijakiego, jedynie więc poprawna konstrukcja to półtora miliona euro - tak jak półtora litra czy kilograma. Półtorej wchodzi w związki z rzeczownikami rodzaju żeńskiego: półtorej godziny, półtorej beczki, półtorej wazy.