Powstanie Wielkopolskie na Kujawach. Kim był Paweł Cyms, wyzwoliciel Inowrocławia?

Kapitan Paweł Cyms był powstańcem wielkopolskim, powstańcem śląskim, uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej oraz wojny 1939 roku. Był pracownikiem Banku Handlowego urzędnikiem Komisariatu Generalnego w Gdańsku, sekretarzem Spółdzielni Stolarskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej oraz sekretarzem gminy w Bystrej.

Paweł Cyms urodził się 2 marca 1894 roku w Pawłowie pod Gnieznem. Jego rodzice (Leon i Paulina) pochodzili z Kaszub.

- Paweł miał piątkę rodzeństwa, dwóch braci młodszego Adolfa i starszego Leona, oraz trzy siostry Monikę, Paulinę i Marię. Dzieci otrzymały solidne wykształcenie. Rodzice kładli duży nacisk na ich patriotyczne wychowanie. Paweł i Adolf walczyli w powstaniu wielkopolskim, młodszy z Cymsów poległ pod Rynarzewem (10 Pułk Strzelców Wielkopolskich). Leon był kapelanem służył w 2 Kompanii Grodziskiej - wylicza Magdalena Basińska z bydgoskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej.

W 1914 roku Paweł Cyms ukończył Królewskie Gimnazjum w Gnieźnie. Będąc jego uczniem przystąpił do konspiracyjnej młodzieżowej organizacji "Towarzystwo Tomasza Zana". Organizacja powstała na gruncie tajnych stowarzyszeń uczniowskich, będącą wyrazem buntu młodzieży polskiej przeciw germanizacji i cenzurze kultury polskiej. Po złożonym egzaminie dojrzałości wstąpił do Seminarium Duchownego w Poznaniu.

Po ukończeniu pierwszego roku studiów Paweł Cyms został przymusowo wcielony do armii pruskiej. Trzy lata (1915-1918) walczył na frontach I wojny światowej wschodnim i zachodnim.

- Brał udział w bitwach pod Verdun i Sommą. Dwukrotnie został ranny (we wrześniu 1915 roku oraz w sierpniu 1918 roku). W 1917 roku ukończył szkołę oficerską w Biederitz koło Magdeburga, uzyskując stopień podporucznika. Po klęsce Niemiec i wybuchu rewolucji wrócił do Gniezna. W 1918 roku przyłączył się do Polskiej Organizacji Wojskowej. 28 grudnia 1918 roku uczestniczył w wyzwoleniu Gniezna - relacjonuje Magdalena Basińska z IPN.

Na rozkaz majora Wojciecha Jedliny-Jacobsona porucznik Paweł Cyms objął dowództwo kompanii liczącej około 100 ochotników z Gniezna, Wrześni i Witkowa.

- Oddział pod jego dowództwem wyruszył 1 stycznia 1919 roku z Gniezna i tego samego dnia bez walki zajął Trzemeszno. Następnie skierował się w kierunku Mogilna, które wyzwolono wcześniej, stamtąd w stronę Strzelna. W nocy z 2 na 3 stycznia 1919 roku wyzwolona została Kruszwica, gdzie skoncentrowano wszystkie oddziały powstańcze. 5 stycznia 1919 roku o godzinie 4 zgrupowania wyruszyły z Mątew w kierunku Inowrocławia. Grupa kapitana Zabdyra miała wkroczyć do akcji o godzinie 7, grupa podporucznika Cymsa godzinę później. Pierwsza formacja zgodnie z opisanym planem szybko opanowała śródmieście Inowrocławia i podeszła pod koszary 140 pułku piechoty. Po drodze stoczono walkę, między innymi o budynek poczty. Zdobyto dworzec kolejowy, jednak Niemcy skutecznym kontratakiem dwóch kompanii odbili budynek. W nocy z 5 na 6 stycznia 1919 roku zawarto formalne zawieszenie broni, przewidujące opuszczenie miasta przez Niemców z bronią w ręku. 6 stycznia 1919 roku o godzinie 22 Inowrocław był wolny - opisuje Magdalena Basińska z Instytutu Pamięci Narodowej.

Między 7 a 11 stycznia 1919 roku podporucznik Paweł Cyms w wyzwolonym już Inowrocławiu zorganizował 1 Pułk Grenadierów Kujawskich, którego został dowódcą. Z tą formacją wziął udział w walkach o Bydgoszcz pod Złotnikami Kujawskimi, Łabiszynem i Brzozą.

Służąc w 57 Pułku Piechoty w Poznaniu, Paweł Cyms został awansowany na stopień kapitana. W czasie wojny polsko-bolszewickiej dowodził II baonem 57 pp Wielkopolskiej. Za męstwo i odwagę odznaczony został Krzyżem Virtuti Militari V kl. o numerze 808. W 1921 roku, podczas III powstania śląskiego, stanął na czele powstańczego oddziału z Zabrza.

- Po zakończeniu powstania Cyms zwolnił się z czynnej służby wojskowej. Do służby wojskowej powrócił w 1928 roku uzyskując przydział do 59 Pułku Piechoty Wielkopolskiej w Inowrocławiu. W latach 1932-1934 organizował w nim dywizyjne kursy podchorążych rezerwy, będąc ich pierwszym dowódcą - przypomina Magdalena Basińska.

W 1923 roku Paweł Cyms podjął pracę w gdańskiej firmie spedycyjnej drzewa i tartaki "Leonka". Następnie otrzymał posadę w gdańskiej filii Banku Handlowego w Warszawie.

- Do 1926 roku był zarządcą gospodarstwa rolnego w Modliborzycach. W 1931 roku ożenił się z Marią Krawczak. Miał dwójkę dzieci Barbarę i Janusza. Z uwagi na zły stan zdrowia przeszedł w stan spoczynku i zamieszkał w Bystrej. W latach 1935-1939 pracował jako pełnomocnik wojewody śląskiego w bielskiej fabryce sukna, Karola Riesenfelda. Był także sekretarzem (od 1945 roku dyrektorem) w spółdzielni stolarskiej "Stolarz" w Kalwarii Zebrzydowskiej - relacjonuje Magdalena Basińska.

W 1934 roku Paweł Cyms rozpoczął pracę w Oddziale II Sztabu Głównego (kontrwywiad) Wojska Polskiego w Warszawie, jednak z powodu złego stanu zdrowia już w październiku 1935 roku został przeniesiony do rezerwy.

- 15 sierpnia 1939 roku powołano go na ćwiczenia bojowe do 80 Pułku Piechoty (Armia "Modlin") w Słonimiu (obecnie Białoruś). Po wybuchu wojny właśnie z tym pułkiem w ramach Samodzielnej Grupy Operacyjnej POLESIE gen. brygady Franciszka Kleeberga walczył z Niemcami jako I adiutant dowódcy 179 Pułku Piechoty w randze oficera operacyjnego aż do kapitulacji jednostki 6 października, po bitwie pod Kockiem. W październiku 1939 roku Paweł Cyms został wzięty do niewoli i osadzony w Radomiu, skąd udało mu się zbiec cztery miesiące później. Do zakończenia II wojny przebywał w Kalwarii Zebrzydowskiej - opisuje Magdalena Basińska z IPN.

Po wojnie zamieszkał w Gnieźnie u sióstr Marii i Pauliny. W 1948 przeniósł się do Bystrej, gdzie pracował jako sekretarz gminny. Zmarł 13 listopada 1949 w Bystrej i tam na cmentarzu parafialnym kościoła pw. Najdroższej Krwi Pana Jezusa został pochowany.

21 grudnia 2013 roku odbyła się uroczysta ekshumacja kapitana Pawła Cymsa. Szczątki bohatera przewiezione zostały 27 grudnia 2013 roku do Gniezna i złożone w Akropolu Zasłużonych, gdzie spoczywają Powstańcy Wielkopolscy. Rodzinę kapitana podczas uroczystości reprezentował wnuk, Rafał Cyms.