Polin. Ziemia obiecana

Wielokrotnie już zwracano uwagę na to, że rozmaite kryzysy, jakie dotykały społeczność żydowską w Europie Środkowej, za każdym razem prowadziły do wielkiej fali emigracji do Polski, ponieważ to ten kraj uchodził wśród Żydów za ziemię obiecaną, w której mogli spodziewać się względnie korzystnych warunków życia.

Migracje na Wschód nasiliły się w XV i XVI w. do tego stopnia, że punkt ciężkości migracji Żydów aszkenazyjskich przeniósł się do Polski i Litwy. Zostały tu przetransponowane również tradycje i zwyczaje językowe, dlatego też wschodnioeuropejska społeczność żydowska w XV i XVI w. pod wieloma względami może uchodzić za kontynuację społeczności środkowoeuropejskiej, która w wyniku czarnej śmierci w połowie XIV w. i wypędzeń pod koniec XV w. oraz na początku XVI w. znacząco straciła na sile. Dopiero później proces osiedlania się Żydów w Polsce i na Litwie nabrał szybszego tempa.

* * *

Największa koncentracja ludności istniała w Małopolsce, w której mieszkała połowa całej ludności Polski. Najmniej ludzi mieszkało na terenach przygranicznych na wschód od środkowej Wisły. Polscy królowie musieli więc dążyć do tego, by po regresji (chrześcijańskiej) kolonizacji wschodniej, która dała początek budowie kraju, sprowadzić do kraju Żydów, którym można by powierzyć tworzenie wydajnego systemu handlu i rzemiosła. Korzystną okolicznością dla Żydów okazał się ponadto fakt, że - inaczej niż w Europie Środkowej - na początku i u schyłku średniowiecza w Europie Wschodniej nie osiedlali się pojedynczy ludzie, lecz liczniejsze zamknięte grupy, które w takich warunkach mogły w większym stopniu zachowywać swoje tradycje. [...]

Polscy królowie i wielcy książęta Litwy od początku okazywali wsparcie dla przybywających do ich krajów Żydów. Już książę wielkopolski Bolesław Pobożny (1228-1279) w 1264 r. w tzw. statucie kaliskim udzielił Żydom przywileju, który miał wspierać napływ tej społeczności. Choć przywilej został ogłoszony w czasie, kiedy Żydzi nie stanowili jeszcze w Polsce żadnej znaczącej grupy ludności, jednak służył późniejszym polskim królom jako legitymacja ich własnych działań politycznych. Kazimierz Wielki, który potrzebował napływających już w większej liczbie Żydów jako przeciwwagi dla mieszczaństwa niemieckiego w miastach, udzielił Żydom Małopolski i Wielkopolski szerokich przywilejów, powtarzając statut w dwóch dokumentach w 1334 i 1364 r.

Na początku ustalono, że w przypadku sporów sądowych zeznanie złożone przez chrześcijanina przeciwko Żydowi będzie uwzględnione tylko wtedy, gdy potwierdzi je inna osoba wyznania mojżeszowego. Ponadto zagwarantowano Żydom prawo sądownego dochodzenia wierzytelności z tytułu transakcji pożyczkowych z chrześcijanami. Rozstrzyganiem sporów prawnych pomiędzy Żydami nie miały się zajmować powszechne sądy miejskie, lecz sądy tego księcia, na którego terenie mieszkali.
Żydzi zostali więc wyłączeni z miejskiej jurysdykcji. W przypadku zabójstwa lub uszkodzenia ciała Żyda oskarżony o te przestępstwa chrześcijanin miał odpowiadać przed sądem szlacheckim, co oddalało groźbę nieobiektywnych orzeczeń. [...] Pod ochroną znalazły się żydowskie cmentarze i synagogi, których nie wolno było uszkadzać ani burzyć. Mianowanym przez książąt sędziom, którzy rozstrzygali żydowskie spory (iudices iudeorum), nakazano prowadzenie postępowania w taki sposób, aby uwzględniać odrębność żydowskiej tradycji i kultury. Rozprawy miały odbywać się na dziedzińcu synagogi lub w innym miejscu wyznaczonym przez Żydów.

* * *

W nawiązaniu do bulli papieża Innocentego IV z 1247 r. zakazano też obwiniania Żydów o kradzież i zabijanie chrześcijańskich dzieci w celu pozyskania ich krwi do celów rytualnych. Jeżeli zaś tego rodzaju zarzut został sformułowany, należało go poprzeć świadectwem sześciu świadków, trzech chrześcijan i trzech Żydów. W czasie świąt żydowskich nie wolno im było nakazywać stawiania się przed sądem ani niesprawiedliwie oskarżać o fałszerstwa finansowe. [...] Podobnie jak chrześcijańscy mieszczanie zajmowali się oni handlem i rzemiosłem, lecz w odróżnieni od nich nie zawsze podlegali zwyczajowej miejskiej jurysdykcji. Stąd brały początek późniejsze konflikty. Można się było ich spodziewać przede wszystkim dlatego, że polscy Żydzi stanowili w XIV w. wyrazisty element miejski, który był w równej mierze podległy królowi oraz arystokracji.

* * *

Korzystne warunki, począwszy od czasu późnego XIV w., umożliwiły szybki rozwój społeczności aszkenazyjskiej w Polsce. Od tego czasu we wszystkich większych miastach funkcjonowały liczące się gminy żydowskie; wymienić należy tu Kraków i Sandomierz w Małopolsce oraz Poznań i Kalisz w Wielkopolsce, a także Lwów w przygranicznej Rusi dołączonej około 1340 r. [...] Chociaż Żydzi w Polsce to przede wszystkim środowisko mieszczańskie, ich obszar oddziaływania nie ograniczał się tylko do miast.

Jako grupa społeczna "bliska królowi" mieli powiązania z dworem królewskim, które można było porównać z relacjami między Żydami sefardyjskimi i królami kastylijskimi oraz aragońskimi. Stale pojawiali się pojedynczy Żydzi dysponujący znacznym kapitałem, którzy zostawali pożyczkodawcami Korony, a niekiedy powierzano im funkcję poborców podatków. Jednym z nich był Żyd o nazwisku Lewko, który jako wynagrodzenie za swoje usługi finansowe otrzymał od króla zarząd kopalni soli w Wieliczce i Bochni oraz przychody z mennicy krakowskiej.

Jego bogactwo i wpływy u króla Kazimierza przysporzyły mu nieufności ze strony jego własnych żydowskich rodaków, a nawet powstała legenda, że był on w posiadaniu cudownego pierścienia, za pomocą którego mógł wpływać na króla. Jednak Lewko to tylko jeden spośród wielu polskich Żydów, którzy stworzyli rozbudowany system kredytowy, podobny do tego, jaki zbudowali Aaron z Lincoln i Aaron z Yorku w XII i XIII w.