Braki pamięci lub walka w obronie pamięci fałszywej

Oceny stanu wiedzy historycznej Polaków służą w tych polemikach potwierdzeniu któregoś stanowiska. Dotąd stan ten był raczej przedmiotem domysłów. Otrzymaliśmy jednak ostatnio dość miarodajny obraz tego stanu w postaci wyników badania trojga socjologów rzeszowskich: Krzysztofa Malickiego, Sławomira Wilka i Iwony Żuk w projekcie „Edukacja dla pamięci”. Zjawisko zostało zbadane na próbach trzech grup: ogółu Polaków powyżej 20. roku życia, uczniów szkół średnich i nauczycieli historii. Próba w pierwszej grupie (1 068 osób) nie jest wielka, w drugiej (3 781 osób) jest już większa, zaś w grupie trzeciej (1 115 osób) największa w stosunku do liczebności całych tych grup.

W badaniu wzięto pod uwagę pytania nie tylko obrazujące opinie respondentów, ale w ogóle sprawdzające ich wiedzę. Wiedzy nauczycieli historii nie sprawdzano, ale wynik syntetyczny stanu wiedzy dwóch pierwszych grup budzi niewesołe refleksje. Otóż średni wynik testu wiedzy historycznej dorosłych Polaków powyżej 20. roku życia wyniósł 56%, uczniów szkół średnich zaś – 39%. Oznacza to, że Polacy na co dzień nie mający już kontaktu ze szkolnymi lekcjami historii wiedzą o niej więcej niż młodzi Polacy, którzy taki kontakt mają. Świadczy to o przeciętnie bardzo słabym poziomie nauczania historii w polskich szkołach. Młodzi respondenci nie pozostawili tu złudzeń. Można narzekać, że źle się uczą, lub że, co wynika z badań, szukają wiedzy historycznej w internecie lub na wycieczkach, a nie na lekcjach, ale faktem jest, że lekcje te uważają za nudne i mało inspirujące. Podręczniki znajdują się na dalekim miejscu w hierarchii źródeł wiedzy historycznej młodego pokolenia, mimo że wydawcy stają na głowie, by się uczniom przypodobać, strojąc stronnice tych podręczników w rozliczne tabelki, diagramy, ramki, cytaty i inne atrakcje, które najwyraźniej wcale nie przyciągają uwagi uczniów, a rozbijają tok myśli i rozpraszają użytkowników.

Jakie są symptomy i skutki tej sytuacji? Mówi się, że żyjemy w epoce kultury obrazkowej. Jak więc odczytują Polacy popularne zdjęcia? Z historią najnowszą jest najgorzej. Jedynie 51% dorosłych Polaków rozpoznało zdjęcie przedstawiające podpisanie umów sierpniowych 1980 roku, a wśród uczniów odsetek ten wyniósł 20%! Dla 25% z nich zdjęcie przedstawiało podpisanie umowy Okrągłego Stołu. Z historią dawniejszą jest nieco lepiej, ale szału też nie ma: zdjęcie pancernika Schleswig-Holstein z września 1939 roku rozpoznało właściwie 65% dorosłych i ledwie 50% uczniów. Postać Piłsudskiego rozpoznało właściwie 95% dorosłych i 93% uczniów, co jest zapewne skutkiem obchodów stulecia odrodzenia Polski, natomiast zdjęcie Jana Pawła II z prymasem Wyszyńskim rozpoznało właściwie 55% dorosłych i 61% uczniów. Jak mamy prowadzić sensowną politykę zagraniczną, jeśli zaledwie 71% dorosłych Polaków i 67% uczniów wie, że I Rzeczpospolita składała się z Polski i Litwy? Spora część z nich uważa, że był to związek Polski i Węgier, a być może nawet sądzi, że było to dzieło złowrogiego porozumienia Jarosława Kaczyńskiego z Victorem Orbanem.

Jeszcze ciekawsze wnioski wynikają z analizy postaci i wydarzeń budzących ciekawość i chęć lepszego poznania. Krótko mówiąc chodzi o to, jacy są polscy bohaterowie i ulubione wydarzenia. W grupie dorosłych Polaków przoduje jeszcze Jan Paweł II (13,4%), ale zaraz za nim znajduje się Józef Piłsudski (13,2%) i II wojna światowa (7,4%). Wśród nauczycieli faworytem jest Piłsudski (12,9%) przed Witoldem Pileckim (11,1%) i Żołnierzami Wyklętymi (7,2%). Najwyraźniej wiedzą oni, na co trzeba ostatnio zwracać uwagę. Jan Paweł II znalazł się hierarchii nauczycieli na miejscu szóstym (4,7%). W hierarchii uczniowskiej na czele jest oczywiście Piłsudski (17,1%), bo nauczyciele wymagali, a dalej znajdują się bohaterowie II wojny światowej „Rudy”, „Zośka” i „Alek”, postaci piękne, ale akurat „przerabiane”. Jan Paweł II, najbardziej popularny w świecie Polak, znalazł się w hierarchii uczniowskiej na dziesiątym (!) miejscu. Najwyraźniej Polaka-papieża nie „przerabia się” w szkole.

Autorzy badania wyróżnili w odpowiedziach „komponent refleksyjny”, występujący u 32% dorosłych, 27% uczniów i 89% nauczycieli, „komponent poznawczy” (odpowiednio 26%, 31% i 91%) oraz „komponent kontestacyjny”, czyli odpowiedzi kwestionujące na różne sposoby potrzebę nauki historii. Przy różnych pytaniach komponent też wystąpił u 30-50% dorosłych, 15-18% uczniów, i, co najciekawsze, u 11-16% nauczycieli. Taka część z tych ostatnich najwyraźniej nie widzi sensu swej pracy. Wypada im więc chyba za nią podziękować.

W badaniu postarano się o zmierzenie zasięgu postawy patriotycznej w trzech grupach respondentów. 30% dorosłych uważa się zdecydowanie za patriotów, dalsze 53% za „raczej patriotów”, a reszta ma wobec patriotyzmu postawę obojętną. Wśród nauczycieli jest 76% zdecydowanych patriotów i dalsze 22% „raczej patriotów”, a tylko 2% nie uważa się za patriotów. Po prostu będąc nauczycielem historii, nie wypada nie być patriotą. To wszystko nie ma większego związku z postawami młodzieży. Jedynie 21% uczniów uważa się za zdecydowanych patriotów, 43% za „raczej patriotów”, a 36% nie uważa się w ogóle za patriotów. Taki jest syntetyczny efekt nauki historii w polskich szkołach.