Dylematy Kundery

Milan Kundera obchodzi właśnie 80. urodziny. Skąd ta moda na Kunderę?

W tym momencie moda na Kunderę należy do przeszłości - czeski pisarz nie jest już autorem odkrywanym, ale stał się klasykiem, którego należy znać. Inaczej rzecz wyglądała w latach 80., kiedy to za sprawą wydawnictw podziemnych był w Polsce autorem odkrywanym. Drugiego takiego pisarza ani w literaturze polskiej, ani w naszej części Europy nie było, stąd opinia o Kunderze jako autorze jedynym w swoim rodzaju.

Na czym polegała wówczas wyjątkowość Kundery?

Początek lat 80. był trudnym okresem dla Polaków i polskiej inteligencji. Wówczas to pojawił się Kundera, pisarz, który wskazywał, że środek Europy, choć politycznie uzależniony od ZSRR, pozostaje niepodzielną częścią lepszego świata, jakim jest Zachód. Przekonywał, że to tylko granica polityczna została przesunięta, natomiast duchowo i mentalnie nie przestaliśmy być Europejczykami. Kundera odwołując się do własnych fascynacji literackich, jak Kafka, Haszek, Musil, Broch czy Gombrowicz, ukazywał, że nasza część Europy jest szczególnie ważna dla rozpoznania tego, co czeka całą Europę.

Ale co z dzisiejszymi czytelnikami, co ich może fascynować w Kunderze?

Część tych rozpoznań, które poczynił Kundera, stała się już wiedzą historyczną, choćby ta dotycząca Europy Środkowej. Tak naprawdę to nie Kundera odkrywał naszą część Europy, ale dzięki niemu udało się ją nagłośnić, wywołać, także u nas, szeroką falę zainteresowania, dyskusji i inicjatyw, z których wiele trwa do dziś. Kundera to ironista. Czeski dowcip łączy z francuskim poczuciem humoru i sposobem narracji, w której znajduje dystans i elementy racjonalne. Nie ucieka od emocjonalności, ale uczucia poddaje pewnej dyscyplinie, oglądowi i wiwisekcji. U Kundery to właśnie autorefleksyjność odgrywa kluczową rolę.

W utworach pisanych we Francji jako jeden z wiodących pojawia się wątek emigranta.

To stały dylemat autora, który żyje poza krajem: czym się zająć, o czym pisać? Na ogół, przynajmniej przez jakiś czas, eksploatuje się pokłady już rozpoznane, czyli krajowe. Tego dotyczą niektóre późniejsze zastrzeżenia wobec Kundery, że będąc na emigracji stracił kontakt z życiem w kraju. W Nieznośnej lekkości bytu kazał np. Tomaszowi myć dorywczo okna, choć lekarze w Czechosłowacji mieli wówczas nakazy pracy. Ale Kundera nie pisze literatury realistycznej. To od początku była bardziej prowokacja, w jakimś zakresie obyczajowa, a po części intelektualna. W nowszych powieściach umieszcza już zazwyczaj swoich bohaterów w realiach zachodnich.

Wielu uważa, że Kundera jest jednym z największych kandydatów do literackiego Nobla, a inni nazywają go literackim hochsztaplerem.

Jeśli wielkość mierzyć zakresem oddziaływania, to niewątpliwie Kundera jest pisarzem, który nie tylko kształtował polskie pokolenie lat 80., ale też postawy czytelników w innych krajach europejskich i pozaeuropejskich. Kształtował także opinie o znaczeniu powieści. Według wielu badaczy tego gatunku, Kundera jest jednym z niewielu autorów, którzy podejmują refleksję nad powieścią współczesną. Biorąc pod uwagę reakcje czytelników, siłę oddziaływania, ilość i rangę czasopism, które go publikowały, na pewno nie ma innego czeskiego autora współczesnego, który miałby taki rezonans. Kolejny miernik to pewnie trwałość tego dzieła, ale to jest kategoria, którą weryfikuje czas. Na razie nie mamy aż takiego dystansu i trudno powiedzieć, na ile Kundera okaże się interesujący po latach.

Józef Zarek pracuje w Instytucie Filologii Słowiańskiej UŚ